Əgər siz yaradıcı yazı ilə məşğul olan və 16Personalities-dən özünüzü, dostlarınızı, sevdiklərinizi, sinif yoldaşlarınızı və ya iş yoldaşlarınızı daha yaxşı anlamaq üçün istifadə edən birisinizsə, özünüzə belə bir sual vermisiniz: Bəs bu ideyaları yazılarımda istifadə edə bilərəmmi?
Elə isə oxumağa davam edin – bu məqalə məhz sizin üçündür! Altı hissədən ibarət “Bədii əsərdə şəxsiyyət nəzəriyyəsi” seriyasında şəxsiyyət nəzəriyyəmizi bədii obrazlara tətbiq etməyin imkanlarını və məhdudiyyətlərini öyrənəcəyik: dərin və inandırıcı personajların formalaşdırılmasından tutmuş, motivasiyaların başa düşülməsinə və mürəkkəb “pis qəhrəmanların” yaradılmasına qədər.
İlk olaraq əsas bir suala nəzər salaq: Bir bədii əsərin obrazını yaddaqalan və təsirli edən nədir?
Niyə personajlar oxucunu cəzb edir
Yazılı bədii ədəbiyyat bizə başqa dünyalara səyahət etmək və personajların hekayə boyunca yaşadıqları hissləri və hərəkətləri birlikdə yaşamaq imkanı verir. Bədii ədəbiyyat ürəyimizi və zehnimizi öz dəyərlərimizi, təcrübələrimizi və arzularımızı əks etdirməklə təsirləndirə bilər, bizi real həyatda yaşaya bilmədiyimiz fantaziyaların içində yaşamağa imkan verər.
Ancaq bunun tam əksi də cəlbedici ola bilər – bədii ədəbiyyat bizi özümüzdən uzaq olan dünyalara qərq edə, fərqli baxış bucaqlarını anlamağa kömək edə və həyatımızda yaşamadığımız həyəcanı dolayı yolla yaşama fürsəti verə bilər. Bütün bu imkanlar istər məşhur bir yazıçının əsərində, istərsə də öz təsəvvürümüzü kağıza köçürdüyümüz anlarda çox gözəl ola bilər.
Güclü və təsirli bədii ədəbiyyatın vacib şərtlərindən biri də oxucunun bağlana biləcəyi və qayğı göstərə biləcəyi obrazlardır. Bəzən obrazlar süjetdən ikinci plana çəkilmiş kimi görünsə də, film əsərlərini düşünün: Aktyorlar bədən dili, üz ifadələri və səs tonuna niyə bu qədər çalışırlar? Çünki onlar tamaşaçını hekayəyə cəlb edirlər.
Yazılı bədii ədəbiyyatda isə bu cür vizual təsvirlər adətən daha az dəqiqliklə verilir və oxucuya öz təsəvvürlərində personajları canlandırmaq və onları fərdiləşdirmək imkanı yaradılır. Hər bir oxucunun özünün fərqli bir “zehin gözü” mövcuddur və bu, bəzən möcüzə yaradır.
Ardıcıl obrazlar nə üçün önəmlidir
Oxucuların təsəvvür gücü yazıçıları obrazın hər bir detalını izah etmək məcburiyyətindən azad edir, amma bununla yanaşı həm imkanlar, həm də öhdəliklər yaradır. Obrazların özləri təsəvvürü alovlandırmalıdır, məhdudlaşdırmamalıdır. Yazıçılar öz baxışlarını yetərincə aydın ifadə edə, amma portret təsvirində boğulmadan oxucuya obrazın zehni dünyasına köç etməyə şərait yarada bilərlər.
Əsərin məkanı və ya süjetindən asılı olmayaraq, obrazlar yazıçının oxucuya insan davranışları və təcrübəsi barədə mesaj ötürməsi üçün istifadə etdiyi vasitədir. İstər gərginlik, heyranlıq, rəğbət, qorxu və ya həyəcan hiss etdirmək məqsədi ilə olsun, obrazlar oxucunun öz insanlığının bir uzantısına çevrilir – sanki zehninin və bədəninin bir parçası bədii əsər içində yaşayır. Obrazlar oxucu üçün demək olar ki, sensor orqana çevrilir; oxucu onların hiss etdiklərini hiss edir, yaşadıqlarını yaşayır.
Belə bir vəhdət yalnız obrazlar ardıcıl olanda asan baş tutur – təsadüfi və məntiqsiz hərəkət edən obrazlarla oxucu əlaqə qura bilmir, çünki bu, insan zehninə və təcrübəsinə yaddır. Yalnız xarici amillərlə hərəkət edən və real daxili motivasiyalardan məhrum olan obrazlar çox vaxt solğun və quru görünür, fərdiləşdirilməmiş olur. Güclü obrazların öz daxili qaydalar toplusu olur və bu qaydaların pozulması oxucunu çaşqın vəziyyətdə qoyur, sanki onları əks halda cəlbedici olan hekayədən ayırır.
Reallığa yaxın bir sistem
Dərin obrazlar hekayələri daha cəlbedici edir, amma daha da maraqlısı, onlar yazıçıya yaratmaqda da kömək edə bilər. Gəlin, bir anlığını bədii personajları və onların qarşılıqlı münasibətlərini texniki nasazlığı olan maşına bənzədək – bu hiss bir çox yazıçıya tanışdır. Bacarıqlı bir yazıçı kimi, yaxşı ustalar lazım gəldikdə hissələri dəyişib maşını işlədə bilər. Mühəndis isə maşının quruluşunu dərin biliklə anlayır, funksiyalarını qabaqcadan görə və dəyişdirə bilir. Yazıçı personajlarının şəxsiyyətini eyni dərəcədə dərindən bildikdə isə yalnız inandırıcı deyil, həm də mürəkkəb hekayələr yarada bilər – məlum personaj xüsusiyyətlərinin vəziyyətlər və digər personajlarla birləşməsini qabaqcadan görə bilir.
Obrazları detallı şəkildə müəyyənləşdirmək qərarı vermək yazıçıya avtomatik olaraq bu bacarıqları qazandırmır, amma köməkçi sistemlərdən istifadə edə bilərlər. Məsələn, bəzi orta əsr fantaziya janrında yazan müəlliflər personajları yaradarkən Dungeons & Dragons stolüstü oyun qaydalarından faydalanırlar. Bu janr üçün faydalı olsa da, həmin sistem şəxsiyyətin əsas elementlərini əhatə etmir və belə yazıçılar bu məqamları özləri müəyyənləşdirməli olurlar.
Burada şəxsiyyət tipologiyası əsl qəhrəmana çevrilə bilər və bizi cansız, ruhsuz “qurtarılmağa möhtac qızlardan”, klişe qəhrəmanlardan və əvvəlcədən təxmin olunan düşmənlərdən xilas edə bilər. Araşdırmalara əsaslanan şəxsiyyət tipologiyamız yazıçıların yaratdıqları obrazları təyin etmək, anlamaq və təsvir etmək üçün əvəzsiz vasitədir. Belə bir sistem yazıçının yaradıcılığını heç də məhdudlaşdırmır, əksinə, onun imkanlarını artırır – bu barədə hələ danışacağıq.
Yazıçıların zehnində bir çox element eyni anda cəmlənir: məkanlar, süjetlər, personajlar, templi və sair. Şəxsiyyət tipologiyası bu yaradıcılıq prosesinin elementlərini yumşaq və dəstəkləyici şəkildə istiqamətləndirə bilər. Bu, personajların hərəkətlərini ciddi şəkildə məhdudlaşdırmaz, çünki şəxsiyyət tipləri real insanların malik olduğu saysız-hesabsız incə xüsusiyyətlərin geniş kateqoriyalarıdır. Ancaq yazıçının obrazların nə üçün belə hərəkət etdiyini çox real şəkildə təsvir etməsinə kömək edə bilər.
Əsas şablon olaraq bizim 16 şəxsiyyət tipindən və Identity xüsusiyyətlərdən istifadə edərək personajlar yaratmaq, onları sıfırdan təsəvvür etməyə nisbətən yazıçılara böyük üstünlük verir. Hər bir şəxsiyyət tipi, nə qədər geniş olsa da, obrazla onu əhatə edən dünya, digər obrazlar və özü arasında tipik münasibətləri yaradan davranışlara malikdir. Tipologiya hətta müəlliflərə konkret tipə malik bir şəxs üçün mümkün həyat ssenarilərini – fərdi, sosial və peşəkar – göstərməkdə kömək edə bilər ki, bu da hekayəyə təbii şəkildə uyğunlaşacaq süjet ideyaları bəxş edə bilər.
Saytımızda bir şəxsiyyət tipi haqqında oxuyan bir çox insan belə düşünür: Mən belə birini tanıyıram! və ya Vay, bu elə mənim kimidir! Eyni şəkildə, müəlliflər obrazları şəxsiyyət tipləri əsasında şüurlu və diqqətli şəkildə modelləşdirəndə, oxucuda bu personajların həqiqi insanlar olduğu təəssüratı yaranır – və bu, uğurlu bədii yazının əsl sirridir.
Daha çox oxuyun
Fiction Writing seriyamızın digər hissələrini də oxuyun:
Bədii əsərdə şəxsiyyət nəzəriyyəsi II: tipologiyanı tətbiq etmək
Bədii əsərdə şəxsiyyət nəzəriyyəsi III: sərhədlər və qaydaları pozmaq
Bədii əsərdə şəxsiyyət nəzəriyyəsi IV: şərin dərinlikləri – “Pis obrazlar”
Bədii əsərdə şəxsiyyət nəzəriyyəsi V: oxucuların şəxsiyyət tipləri üçün yazmaq
Bədii əsərdə şəxsiyyət nəzəriyyəsi VI: cazibəni genişləndirmək