Егер сіз шығармашылықпен айналысатын жазушы болып, өзіңізді және достарыңызды, жақындарыңызды, сыныптастарыңызды не әріптестеріңізді жақсырақ түсіну үшін 16Personalities қолдансаңыз, онда сіздің ойыңызда «Мен осы идеяларды өз шығармашылығымда пайдалана аламын ба?» деген сұрақ тууы мүмкін.
Егер солай болса, оқуды жалғастырыңыз – бұл мақала сізге арналған! «Көркем шығармадағы тұлға теориясы» атты алты бөлімнен тұратын осы топтамада біз тұлға теориясын ойдан шығарылған кейіпкерлерге қолданудың мүмкіндіктері мен шектеулерін талқылаймыз: мәнді, сенімді кейіпкерлер жасаудан бастап олардың уәждерін түсінуге дейін, күрделі антагонисттер жасаудың қыр-сырына дейін тоқталамыз.
Алдымен басты сұраққа тоқталайық: Ойдан шығарылған кейіпкерді есте қаларлық әрі қызықты ететін не нәрсе?
Кейіпкерлер оқырманды қалай баурайды
Көркем шығарма бізге басқа әлемдерге сүңгуді, кейіпкерлердің оқиға барысындағы іс-әрекеті мен сезімін бірге бастан кешіруді ұсынады. Осындай шығармалар жүрегіміз бен санамызға жол тауып, өзіміздің құндылықтарымызды, тәжірибемізді немесе арманымызды көрсетіп, таныс қиялдарға немесе өзіндік қабылдауларымызға еліте алады.
Керісінше әсер де қуатты — көркем шығарма бізді өзімізбен байланысты емес жаңа дүниелерге жетелеп, басқалардың көзқарасын ұғынуға көмектеседі және өмірімізде кездеспейтін әсерді қиял арқылы бастан кешіруге мүмкіндік береді. Бұл өлшемдер қандай авторды оқысақ та немесе өз қиялымызды қағаз бетіне түсірсек те әсерлі.
Тартымды көркем шығарманың негізгі бөлігі — оқырман байланыса алатын әрі уайымдайтын кейіпкерлер. Кейде кейіпкерлер оқиғаның өрбуіне қарағанда екінші орында тұрғандай сезілуі мүмкін, бірақ кинотуындыларды алып қарасақ: актерлер неге дене қимылы, бет-әлпеті және дауыс интонациясына қатты мән береді? Себебі олар сол арқылы көрерменді өзіне тартады.
Көркем шығармада мұндай көріністер нақты сипатталмайды, керісінше оқырманға өз қиялын іске қосуға мүмкіндік береді. Сол арқылы әр адам кейіпкерлерді көз алдына өзінше елестетіп, шығарманын өзіндік, ерекше реңін табады. Бұл — нағыз сиқыр.
Дәйекті кейіпкерлердің маңызы
Оқырманның қиялы авторды кейіпкер бейнесін егжей-тегжейлі сипаттаудан босатса да, бұл тұста түрлі мүмкіндіктер мен жауапкершіліктер туады. Кейіпкерлер қиялға дем беруі керек, оны тежемеу керек. Авторлар өз көзқарасын жеткізерлік деңгейде анықтама бере алады, бірақ оқырманды портреттік сипаттамаға батырмай, керісінше кейіпкердің санасына енетіндей мүмкіндік қалдырады.
Орналасу орны мен оқиғаның өрбуіне қарамастан, кейіпкерлер — автор мен оқырман арасындағы адам болмысын жеткізетін негізгі арна. Тек шиеленіс, таңданыс, жанашырлық, үрей немесе толқу тудыру мақсатында емес, кейіпкерлер оқырманның болмысының бір бөлшегіне айналып, санасы мен денесінің бір ұшы болып шығады. Кейіпкерлер оқырманның сезім мүшесіне айналады: олар не сезсе, оқырман да соны сезінеді, олардың бастан кешіргенін оқырман да бірге кешеді.
Бұл байланыс көбіне кейіпкерлер дәйекті болғанда жеңіл орнайды — егер кейіпкерлер кездейсоқ әрекет етсе, оқырман олармен байланыса алмайды, себебі ондай мінез-құлық нағыз адамдардың болмысына сай келмейді. Егер кейіпкердің әрекеті негізінен сыртқы факторларға тәуелді болып, ішкі уәждері шынайы болмаса, олардың бейнесі оқырманға көмескі, дарасыз көрінеді. Күшті кейіпкерлердің өз ережесі болады, ал сол ережені бұзу оқырманды ойланып, қызығушылығы суынып, көркем шығарманың тұнықтығынан ажыратып алуы мүмкін.
Шынайы жүйе
Терең кейіпкерлер оқиғалардың қызықты болуына ықпал етеді, әрі одан да қызығы — жазушылардың шығармашылық процесіне үлкен көмек көрсетеді. Бір сәтке ойдан шығарылған кейіпкерлер мен олардың өзара қарым-қатынасын техникалық ақауы бар автомобиль деп елестетейік — бұл көп жазушыларға таныс жағдай. Жақсы жазушы – білікті механик секілді керек кезде бөлшектерді алмастырып, машинаны жүргізе алады. Ал инженер болса, машинаның құрылымын терең түсініп, оның жұмысын болжай алады, қажет болса өзгерістер енгізеді. Кейіпкерінің мінезін терең білетін автор оқиғаны тек нанымды ғана емес, күрделі етіп құрастыра алады, себебі ол белгілі мінез-құлық элементтері мен оқиға жағдайының, басқа кейіпкерлердің арақатынасын алдын ала болжай алады.
Кейіпкерді егжей-тегжейлі сомдауды шешу авторға қажетті құралдарды өзінен-өзі бере алмайды, бірақ жазушыларға көмектесетін жүйелер бар. Мысалы, кейбір ортағасырлық фантастика жазушылары кейіпкер құрастыру үшін Dungeons & Dragons рөлдік ойынының ережелерін қолданады. Бұл тәсіл сол жанрға лайық болғанымен, тұлғаның нақты қырларын толық қамтымайды, сондықтан мінездің негізгі жақтарын жазушының өзі шешіп алуы керек болады.
Дәл осы жерде тұлға типологиясы жүйесі бізді жандандыра алмайтын кейіпкерлерден, жалған батырлардан және бірсарынды зұлымдардан құтқарады. Зерттеуге негізделген тұлға типологиясы авторларға кейіпкерлерін анықтау, түсіну және сипаттау үшін мықты құрал бола алады. Мұндай жүйе шығармашылықты шектемейді, керісінше шығармашылық мүмкіншілікті арттырады — бұл туралы кейінірек толығырақ тоқталамыз.
Көркем шығарма жазушылар негізгі кейіпкерлерді, оқиға желісін, адам мен қоршаған ортаны, темпті және басқа да элементтерді біріктіру керек. Тұлға типологиясы шығармашылық процес барысында бағыт-бағдар беріп, қолдаушы рөл атқарады. Бұл жүйе кейіпкер іс-әрекетін шектемеуі керек, себебі тұлға типтері — шынайы адамдарда кездесетін сансыз ұсақ ерекшеліктердің кең топтамасы ғана. Алайда бұл жүйе кейіпкер әрекетінің себебін барынша шынайы көрсетуге көмектесе алады.
Біздің 16 тұлға типімізді, оның ішінде Identity ерекшеліктерін негізгі үлгі ретінде алып, кейіпкерлер жасау авторға жаңадан ойлап табудан гөрі әлдеқайда артықшылық береді. Әрбір тұлға типінде белгілі бір мінез-құлықтар жиі кездеседі, бұл өз кезегінде кейіпкер мен оның айналасындағы адамдармен және өз-өзімен байланысында белгілі бір сценарийдің туындауына әкеледі. Тұлға теориясы авторға нақты типтердің жеке өмірлік, әлеуметтік және кәсіби өсу траекторияларын болжауға мүмкіндік береді, бұл шығарма сюжеттерін шынайы кейіпкерлерге сәйкес келтіруге шабыт береді.
Біздің сайттағы тұлға типтері туралы оқығанда көп адам «Дәл сондай адамды білемін!» немесе «Бұл менің өзіме ұқсайды екен ғой» деп ойлайды. Дәл сол сияқты, авторлар кейіпкерлерді тұлға типологиясына сүйене отырып жасағанда, оқырман олардың нағыз адам секілді бейнеленгенін сезінеді — бұл жазушы үшін баға жетпес шеберлік.
Қосымша оқу
Көркем шығарма туралы мақалалар топтамасының басқа бөлімдерін қараңыз:
Көркем шығармада тұлға теориясы II: Түр теориясын қолдану
Көркем шығармада тұлға теориясы III: Шекаралар мен ережені бұзу
Көркем шығармада тұлға теориясы IV: Зұлымдықтың тереңдігі – «Жаман кейіпкерлер»
Көркем шығармада тұлға теориясы V: Оқырман тұлға типтеріне бейімдеп жазу