16 тұлғалық типтің әрқайсысы өзіне тән қасиеттерімен және соған сай мінез-құлық ерекшеліктерімен дараланады. Статистикаға сүйене отырып жасалған тұлғалық типтеу – адамдарды сипаттап, бағалауда дәл әрі пайдалы құрал бола алады. Алайда тұлғалық типтеу мен стереотиптер арасында үлкен айырмашылық бар. Біріншісі өмірдің түрлі саласында пайдалы болуы мүмкін болса, екіншісі керісінше, зиян тигізуі ықтимал. Бұл айырмашылықты түсіну – әділеттілік, дәлдік және тиімділік үшін маңызды. Ендеше, тұлғалық типтер мен стереотиптердің немен ерекшеленетінін қарастырайық.
Ықтималдық пен айқындықтың арасы
Стереотип – адам белгілі бір жалпылама ережеге сай әрекет етеді деген ұйғарым. Мысалы, Интроверттер сыртқа шыққанды ұнатпайды, жалғыз болуды қалайды, жаңа адамдармен танысқанда ұялады деген пікірді алайық. Мұндай сенімдер нақты өмірде салдарға әкелуі мүмкін – мысалы, біреу Интроверт болғаны үшін әлеуметтік ортада шеттетіледі: «Сэм – Интроверт, ал Интроверттер қыдыруды ұнатпайды, сондықтан оны шақырмаймыз» дегендей.
Ал тұлғалық типтеу Интроверттер жалпы алғанда Экстраверттерге қарағанда әлеуметтік ортада аз көрінетінін айтады, бірақ бұл салыстырмалы нәрсе. Көптеген Интроверттер достарымен қыдыруды, жаңа адамдармен танысуды, жиындарға қатысуды аз да болса ұнатады. Олар әлеуметтік кездесулерге Экстраверттерден жиі бармайтын шығар, бірақ кейде шақыруды қабыл алады – және қалай болғанда да, ондай мүмкіндікті жоғары бағалайды.
Шын өмірде Интроверт болудың мәні күрделі әрі мұндай арзан стереотиптермен шектелмейді. Бұл барлық тұлғалық қасиеттер мен типтерге қатысты: оларға тән мінездер ықтимал болғанымен, әрбір адамда бірдей көрінбеуі мүмкін. Стереотиптер тым қарапайым әрі жоғарылатылған, сондықтан пайдалы бола алмайды.
Тұлғалық болмыс пен сыртқы қабылдау
Стереотиптер мен тұлғалық типтердің тағы бір айырмашылығы – олардың шыққан тегі. Стереотип – адамға сырттан телінетін белгі, көбіне оны айтушының өз ішкі көзқарастарын көрсетеді. Стереотиптер адамның шынайы болмысын емес, тек сырттай байқағанды ғана қамтитындықтан шектеулі болады. Кей жағдайларда мұндай бағалаудың өзі толық емес болуы ықтимал.
Тұлғалық типтеу болса, адамның өз ойын, ішкі сезімдері мен құндылықтарын тануына, оларды объективті бағалауына негізделеді. Сонымен қатар, сыртқы жүріс-тұрыстары да есепке алынады. Тұлғалық тип – тек сырттан жасалған бағалау емес, жеке тұлғаның өз-өзіне жасаған ашық анықтамасы. Бұл өзіңді тану мен өз болмысыңды түсінуге негізделген, жай сырт көздің қабылдауына ғана сүйенбейді.
Яғни, шынайы өмірде адамға стереотип арқылы қарау – оны сырттай ғана бағалау, өзара байланыс орнатпай тұрып шешім шығару дегенмен бірдей: «Біз сені осылай көреміз, сондықтан сен сондайсың» сияқты. Ал тұлғалық тип тұрғысынан қарау – адамның өз болмысын өзі танып, өзара түсіністік орнатуға мүмкіндік беретін диалог тәрізді. Бұл бұйрық емес, әңгіме секілді.
Біріктіру мен бөлу жолдары
Стереотиптер мен тұлғалық типтер мүлде түрлі мақсаттарда қолданылады. Стереотип – адамдардың ішкі жалпылама бағытына негізделген қарапайым және қатал пайым, нәтижесінде көбіне теріс әсер етеді. Шын мәнінде кім екенін елемеу арқылы адамды төмендетуге немесе елемеуге дейін апара алады. Стереотиптер адамдар арасында шекара жасап, оларды «бөгде» етіп көруге итермелейтін фактор болуы мүмкін.
Ал тұлғалық типтеу – әлдеқайда терең, шынайы әрі адамның өз болмысын танығанына негізделген тәсіл. Бұл адамдардың бір-бірін түсінуіне жол ашады. Олар бір-біріне басқаша қарап, өзара қарым-қатынастарын оң әсерге бағыттайды. Мұндай тәсіл диалогты, құрметті және эмпатияны арттырады. Осылайша, тұлғалық типтеуді адамдарды біріктіру құралы ретінде қолдануға болады.
Нақтырақ айтсақ, стереотип пен тұлғалық тип арасындағы айырмашылық – сенім мен шындықтың айырмасындай. Стереотиптер – жалған түсінікті, білімсіздікті күшейтсе, тұлғалық типтер – шындықты ашуға бейім тұрады. Алғашқысы үйлесімділікті тежейді, ал екіншісі – үйлесімділікті айқындайды. Стереотиптеу белгілі бір негізгі инстинкттерден туындауы мүмкін, бірақ бұл – біздің ең жақсы қасиетіміз емес.
Қайда бағыт алуға болады?
- 16 тұлғалық тип туралы көбірек біліңіз, оның ішінде бұл өзіңіз туралы да.
- Өз тұлғалық типіңізге арналған терең бағалаулармен танысыңыз.
- Сауалнамалар арқылы типтес жандармен салыстырыңыз.
- Басқа мақалаларымызды оқып көріңіз.