Als je een creatief schrijver bent die 16Personalities gebruikt om jezelf en je vrienden, geliefden, klasgenoten of collega’s beter te begrijpen, heb je je misschien weleens afgevraagd: Kan ik deze ideeën ook gebruiken in mijn verhalen?
Als dat zo is, lees dan vooral verder – dit artikel is speciaal voor jou! In deze zesdelige serie, “Persoonlijkheidstheorie in fictief schrijven”, onderzoeken we de mogelijkheden en beperkingen van het toepassen van onze persoonlijkheidstheorie op fictieve personages. We gaan van de basis leggen voor diepgaande, geloofwaardige personages tot het begrijpen van hun drijfveren en het creëren van genuanceerde schurken.
Laten we beginnen met een centrale vraag: wat maakt een fictief personage gedenkwaardig en meeslepend?
Waarom personages lezers betoveren
In geschreven fictie kunnen we ontsnappen naar andere werelden en samen met de personages hun avonturen en gevoelens beleven terwijl ze door het verhaal bewegen. Fictie bereikt ons hart en hoofd door onze eigen waarden, ervaringen en dromen te weerspiegelen. Zo kunnen we ons verlekkeren aan fantasieën of belevingen die voor ons herkenbaar zijn.
Het tegenovergestelde werkt minstens zo sterk: fictie kan ons onderdompelen in wat verder van ons afstaat, ons helpen om andere perspectieven te begrijpen, en ons laten meegenieten van dingen die we zelf niet beleven. Al deze facetten kunnen fantastisch zijn – of we nu genieten van een meesterwerk van een bestsellerauteur of onze eigen fantasieën op papier zetten.
Een essentieel element van een boeiend fictiewerk zijn personages waarmee de lezer zich verbonden voelt en om wie hij kan geven. Soms lijken personages ondergeschikt aan de plot, maar denk eens aan verfilmde fictie: waarom steken acteurs zoveel tijd in lichaamstaal, gezichtsuitdrukkingen en stemgebruik? Juist, omdat ze daarmee het publiek bij het verhaal betrekken.
Geschreven fictie beschrijft zulke beelden vaak minder gedetailleerd, waardoor lezers actief kunnen deelnemen en het verhaal persoonlijk wordt doordat ze hun eigen verbeelding inzetten om de personages vorm te geven. Elke lezer ziet het weer op zijn eigen unieke manier – en dat maakt het juist magisch.
Het belang van consistente personages
De fantasie van de lezer kan de auteur ontlasten van het uitwerken van elk uiterlijk detail, maar brengt tegelijk kansen en verantwoordelijkheden met zich mee. Het zijn de personages zelf die de verbeelding van de lezer moeten inspireren, niet beperken. Schrijvers kunnen genoeg details geven om hun visie over te brengen, zonder de lezer te verzuipen in portretjes. Zo kan de lezer zich inleven in het hoofd van het personage en hem beter begrijpen.
Ongeacht de setting of plot zijn personages het middel waarmee de auteur menselijk gedrag en ervaringen aan de lezer overbrengt. Of het nu gaat om spanning, bewondering, medeleven, afschuw of opwinding, personages vormen een verlengstuk van de eigen menselijkheid van de lezer – alsof een stukje van hun geest en lichaam wordt opgenomen in het verhaal. Personages functioneren bijna als zintuigen voor de lezer, waardoor die begint te voelen wat zij voelen en meemaakt wat zij meemaken.
Zo’n samensmelting gaat veel gemakkelijker als fictieve personages consequent zijn – lezers zullen zich minder snel aan een personage hechten dat willekeurig handelt, omdat dat te ver afstaat van hun eigen beleving. Personages die vooral worden aangestuurd door externe omstandigheden in plaats van door realistische innerlijke drijfveren, voelen vaak vaag aan in plaats van levendig, algemeen in plaats van uniek. Sterke personages hebben hun eigen ‘regels’ en als ze daar zomaar van afwijken, blijven lezers verbijsterd achter – en raken mogelijk hun betrokkenheid bij het verhaal kwijt.
Een realistisch systeem
Diep uitgewerkte personages maken verhalen verslavender – maar nog interessanter: ze kunnen de schrijver ook helpen creëren. Laten we fictieve personages en hun interactie even vergelijken met een auto met technische mankementen – een gevoel dat veel schrijvers zullen herkennen. Net als een bekwame monteur doet een schrijver kleine reparaties zodat de auto rijdt. Maar een ingenieur heeft diepgaande kennis van het ontwerp en kan functies voorspellen of zelfs aanpassen. Een schrijver die zijn personages net zo goed kent, kan verhalen maken die niet alleen geloofwaardig, maar ook complex zijn. Want je kunt voorspellen hoe bekende eigenschappen van een personage zullen combineren met situaties en andere karakters.
Besluiten om personages tot in detail te definiëren, geeft een schrijver nog niet automatisch de juiste middelen. Gelukkig zijn er bestaande systemen die daarbij kunnen helpen. Zo gebruiken sommige auteurs van middeleeuwse fantasy de regels van het Dungeons & Dragons-rollenspel om hun personages te bouwen. Dat is handig in dat genre, maar dat systeem behandelt de belangrijkste persoonlijkheidselementen nauwelijks. De schrijver moet die dus alsnog zelf bedenken.
Persoonlijkheidstype-theorie kan hier als redder in nood optreden. Zij bevrijdt ons van futloze jonkvrouwen in nood, uitgekauwde helden en voorspelbare, snor-draaiende schurken. Onze wetenschappelijk onderbouwde persoonlijkheidstype-theorie kan een uiterst nuttig hulpmiddel zijn voor schrijvers om hun personages te definiëren, begrijpen en omschrijven. Verre van beperkend, opent zo’n systeem juist creatieve mogelijkheden – meer daarover later.
Fictieschrijvers hebben veel ballen hoog te houden: settings, plots, personages, tempo, noem maar op. Persoonlijkheidstype-theorie kan hierbij ondersteunend zijn door richting te geven aan het creatieve proces. Het hoeft personages niet strikt te begrenzen, want persoonlijkheidstypes zijn in feite brede categorieën voor de ontelbare subtiele kenmerken die echte mensen bezitten. Wel helpt het schrijvers om met opvallend veel realisme de motieven achter het handelen van hun karakters weer te geven.
Onze 16 persoonlijkheidstypes, inclusief de Identiteit-eigenschappen, als basis gebruiken bij het creëren van personages kan schrijvers een flink voordeel geven ten opzichte van ze volledig uit het niets verzinnen. Elk persoonlijkheidstype – hoe ruim opgevat ook – kent typische gedragingen die zorgen voor voorspelbare patronen in de wisselwerking tussen het personage en zijn omgeving, andere personages of zichzelf. De typetheorie kan schrijvers zelfs inzicht geven in veelvoorkomende levenslopen – persoonlijk, sociaal en professioneel – bij specifieke persoonlijkheidstypes. Dit inspireert weer plotideeën die op een natuurlijke manier bij het personage passen.
Veel mensen denken bij het lezen over een persoonlijkheidstype op onze website: Ik ken echt iemand die zo is! of Dat klinkt precies als ik. Op dezelfde manier ontstaat er magie wanneer auteur bewust en zorgvuldig hun personages modelleren naar persoonlijkheidstypes: lezers voelen dat deze personages net echte mensen zijn – en dat is goud voor schrijvers.
Verder lezen
Bekijk ook de andere delen van onze reeks over fictief schrijven:
Persoonlijkheidstheorie in fictief schrijven II: de toepassing van typetheorie
Persoonlijkheidstheorie in fictief schrijven III: grenzen en regels doorbreken
Persoonlijkheidstheorie in fictief schrijven IV: de dieptes van het kwaad – “slechteriken”
Persoonlijkheidstheorie in fictief schrijven VI: hoe je het draagvlak vergroot