Agar siz ijodiy yozuv bilan shug‘ullanadigan bo‘lsangiz va 16Personalities yordamida o‘zingiz yoki do‘stlaringiz, yaqinlaringiz, sinfdoshlaringiz yoki hamkasblaringizni chuqurroq anglashga harakat qilgan bo‘lsangiz, ehtimol o‘zingizga savol bergandirsiz: Bu g‘oyalarni yozuv jarayonida ham ishlata olamanmi?
Agar shunday bo‘lsa, maqolani o‘qishda davom eting – aynan siz uchun! Ushbu olti qismdan iborat “Badiiy asarda shaxsiyat nazariyasi” turkumimizda shaxsiyat nazariyasini badiiy obrazlarga qanday tatbiq etish mumkinligini – chuqur va ishonarli qahramonlardan tortib, motivatsiyalarni tushunish va murakkab salbiy qahramonlarni yaratishgacha – ko‘rib chiqamiz.
Birinchi navbatda muhim bir savolga to‘xtalamiz: nima uchun badiiy qahramon yodda qolarli va ta’sirchan bo‘ladi?
Nega qahramonlar o‘quvchini o‘ziga rom qiladi?
Badiiy asarlar bizga boshqa dunyolarga sho‘ng‘ish va hikoya davomida qahramonlarning harakat va tuyg‘ularida ishtirok etish imkonini beradi. Fiktsiya bizning qadriyatlarimiz, tajribalarimiz va orzularimizni aks ettirib, yuragimiz va ongimizga yetib boradi; hayotimizga mos keladigan xayolot yoki tasavvurlar bilan zavqlanishga imkon yaratadi.
Boshqacha aytganda, aksincha ta’sir ham kuchli bo‘lishi mumkin – fiktsiya bizni o‘zimizdan tashqaridagi tajribalarga olib kiradi, boshqacha nuqtai nazarni tushunishga yordam beradi va hayotimizda boshimizdan kechmagan hissiyot va sarguzashtlarni bilvosita boshqarish imkonini beradi. Bu o‘lchamlar, qat’i nazar, bestseller muallifi asarini o‘qiyapmizmi yoki o‘z tasavvurimizni qog‘ozga tushiryapmizmi, har doim yorqin bo‘lishi mumkin.
Badiiy asarning muvaffaqiyati uchun muhim bir omil – bu o‘quvchi u bilan bog‘lana oladigan va qayg‘uradigan obrazlar. Ba’zan qahramonlar syujetdan orqaroqda turgandek tuyuladi, lekin filmlar misolida o‘ylab ko‘ring: aktyorlar nega tana harakati, yuz ifodasi va ovoz tembriga shunchalik e’tibor beradi? Chunki ular tomoshabinni voqeaga daxldor qiladi.
Badiiy asarda esa bu kabi vizual tasvirlar tafsilotigacha berilmaydi – buning evaziga o‘quvchi o‘z tasavvurini ishga soladi va qahramonlarning o‘ziga xos, shaxsiy ko‘rinishini yaratadi. Har bir o‘quvchining “ichki nigohi” alohida bo‘lib, bu jarayon chinakam sehrli bo‘lishi mumkin.
Qahramonlarning izchil bo‘lishi nega muhim?
O‘quvchining boy tasavvuri yozuvchini qahramonlarni so‘nggi tafsilotigacha tasvirlash zaruratidan biroz xalos qiladi, biroq bu, o‘z navbatida, yangi imkoniyatlar va mas’uliyatlar yaratadi. Qahramon o‘zi tasavvur uyg‘otishi lozim, uni cheklab qo‘ymasligi kerak. Yozuvchi o‘z vizyonini yetarli darajada ochib bera oladi, lekin o‘quvchini portretlashtirishga majbur qilmay, qahramonlarning ichiga kirish va ularni chuqurroq anglash imkonini beradi.
Qaysi syujet yoki muhit bo‘lishidan qat’i nazar, qahramon – bu yozuvchining insonga oid xulq va tajribani o‘quvchiga yetkazuvchi idishi. Maqsad, istalgan tuyg‘uni – hayajon, hurmat, hamdardlik, dahshat yoki zavq – uyg‘otish bo‘ladimi, qahramonlar o‘quvchining insoniyligini aks ettiradi, hatto bir bo‘lagi go‘yoki hikoyaga qo‘shilgandek. Qahramonlar go‘yo o‘quvchining sezgi organlariga aylanadi: u nima his qilayotganini his qilib, nima boshidan o‘tayotganini boshidan kechira boshlaydi.
Bunday totuvlik, ayniqsa, qahramonlar izchil bo‘lsa, oson yuzaga chiqadi – tasodifiy harakat qiladigan obrazlarga o‘quvchi unchalik bog‘lana olmaydi, chunki bunday xatti-harakat inson ongiga xos emas. Atrofdagi voqealardan emas, balki ichki, tabiiy motivatsiyadan harakatlanadigan qahramonlar aniq va jonli ko‘rinadi. Mustahkam qahramonlarning o‘z qoidalari bo‘ladi va ular bu qoidalarni buzsa, o‘quvchi syujetga sho‘ng‘ib ketay deb turganda to‘satdan hayratga tushib, voqeadan “chiqib” ketishi mumkin.
Haqiqiy tizim
Chuqur obrazlar hikoyalarni jozibador qiladi, ammo undan ham muhimi – ular yozuvchiga o‘zi uchun ijodiy jarayonni osonlashtiradi. Tasavvur qilaylik, badiiy qahramonlar va ularning o‘zaro munosabatlari ishlamayotgan mashina singari; ko‘plab yozuvchilar uchun bu tanish tuyg‘u. Taqqoslash uchun: mohir mexanik muammo bo‘lsa, kerakli qismlarni almashtirib, mashinani yurishga undashi mumkin. Muhandis esa mashinaning naqadar chuqur loyihasini bilganligi sabab, uning qanday ishlashi yoki o‘zgarishini oldindan ayta oladi. Yozuvchi ham qahramonlarining shaxsiyati haqida shunday chuqur ma’lumotga ega bo‘lsa, ularni faqat ishonarli emas, balki murakkab, ko‘p qatlamli qilib tavsiflay oladi – ma’lum qahramon xususiyatlari qanday vaziyat va boshqa obrazlar bilan to‘qnashsa, natijani bashorat qila oladi.
Qahramonlarni chuqur tavsiflashga qaror qilish yozuvchiga barcha zarur vositalarni avtomatik tarzda bermaydi, lekin mavjud tizimlardan foydalanish mumkin. Masalan, ayrim o‘rta asr fantasy janridagi mualliflar Dungeons & Dragons stol usti o‘yinining qoidalaridan qahramon yaratishda foydalanadilar. Bu usul janr uchun foydali bo‘lsa-da, unda shaxsiyatning muhim jihatlari qamrab olinmagan bo‘ladi va yozuvchilar bu tomonlarni o‘zlari belgilashlariga to‘g‘ri keladi.
Mana shu o‘rinda, shaxsiyat tipologiyasi nazariyasi haqiqiy “qahramon”ga aylanadi: jonli bo‘lmagan, biryoqlama ijobiy obrazlardan yoki kutilgan, yovuzlik ramzi sifatidagi salbiy qahramonlardan asraydi. Tadqiqotlarga asoslangan shaxsiyat tipologiyasi nazariyasi mualliflarga qahramonlarni aniqlash, tushunish va tavsiflash borasida juda foydali vosita bo‘lishi mumkin. Bu tizim ijodni cheklamaydi – hattoki yanada keng imkoniyatlar ochadi (bu haqda keyinroq).
Yozuvchilar bir vaqtning o‘zida ko‘plab omillarni yodda tutishi kerak: muhit, syujet, qahramonlar, sur’at va hokazo. Shaxsiyat tipologiyasi nazariyasi bu jihatlarni tartibli va ilhomlantiruvchi tarzda boshqarishda yordam beradi. Shuni hisobga olish kerakki, shaxsiyat tiplari aslida hayotdagi insonlarda uchraydigan cheksiz nozik tafovutlarning keng ko‘lamli toifalaridir – bu sababli, u qahramonlarning harakati uchun qat’iy cheklovlar emas, balki tushunarli motivatsiyalar yaratadi.
Bizning 16 shaxsiyat tipimizdan, jumladan Identity xususiyatlaridan shablon sifatida foydalanish qahramonlarni “noldan” o‘ylab topishdan ko‘ra samaraliroq natijalar beradi. Har bir shaxsiyat tipi o‘ziga xos xatti-harakatlar to‘plamiga ega; bu esa obraz va ularni o‘rab turgan olam, boshqa obrazlar va o‘z-o‘zi bilan o‘zaro ta’sirlar uchun tipik natijalar yaratadi. Tiplash nazariyasi mualliflarga shaxsiyatga mos hayot yo‘llari – shaxsiy, ijtimoiy va kasbiy yo‘nalishlarning umumiy namunalarini ko‘rsatishi, va shu orqali qahramonlarga mos syujet g‘oyalarini ilhomlantirishi mumkin.
Saytimizdagi shaxsiyat tiplarini o‘qigan odamlarning ko‘pi: “Ana shunday odamni tanirman!” yoki “Voy, bu men-ku!” deb o‘ylaydi. Xuddi shunday, agar muallif obrazni ongli va puxta tayyorlasa, o‘quvchi ushbu obrazni chinakam tirik odamdek qabul qiladi – bu esa haqiqiy yozuvchi uchun oltin topilma.
Qo‘shimcha o‘qish uchun
Badiiy asar yozishga bag‘ishlangan turkumimizning boshqa qismlarini ham o‘qing:
Badiiy asar yozishda shaxsiyat nazariyasi II: tipologiyani amalda qo‘llash
Badiiy asar yozishda shaxsiyat nazariyasi III: chegaralar va qoidalarni buzish
Badiiy asar yozishda shaxsiyat nazariyasi IV: yovuzlikning tubi – “yomon odamlar”
Badiiy asar yozishda shaxsiyat nazariyasi V: o‘quvchi shaxsiyat tipiga mos yozish
Badiiy asar yozishda shaxsiyat nazariyasi VI: o‘quvchilar doirasini kengaytirish